سفر رضا شاه به تركيه

در ميان رهبران كشورهاي جهان رضاشاه نخستين كسي بود كه به محض اعلام جمهوريت در تركيه، تغيير حكومت را به آتاترك تبريك گفت. سردار سپه كه در آن زمان به تازگي به نخست‌وزيري منصوب شده بود، در ‌آبان 1302 يك جلد كلام‌الله مجيد و يك قبضه شمشير مرصع به عنوان هديه براي آتاترك فرستاد و به او تبريك گفت. اين امر مقدمه‌اي براي ايجاد روابط دوستانه ميان دو كشور گرديد.
در اول ارديبهشت 1305 عهدنامة وداديه و تأمينيه بين دو كشور منعقد گرديد و قرار شد مذاكرات مربوط به انعقاد موافقتنامه‌هاي گمركي و سرحدي و مبادلات پستي و غيره نيز بلافاصله آغاز شود. اما حوادث مرزي و اقداماتي كه تركها در سركوبي عشاير كرد مرزنشين به عمل آوردند باعث وقفة اين مذاكرات شد. در مهر 1306 تركها به گمان اينكه يك ستون از ارتش آنان كه به دست كردها اسير شده بود به ايران آورده شده و تحت اختيار مقامات ايراني مي‌باشد، سفير خود را از تهران احضار كردند و روابط بين دو كشور تيره شد. اما پس از توضيحاتي كه دولت ايران داد، بحران برطرف و مذاكرات از سر گرفته شد و منجر به امضاي موافقتنامة گمركي در خرداد 1309 و موافقتنامة تعيين خط سرحدي در دي 1310 گرديد. به موجب موافقتنامه اخير بخشي از اراضي مجاور كوه آرارات به تركها واگذار شد و در عوض قطعه زمين وسيعي در كردستان به ايران تعلق گرفت1. در 14 آبان 1311 نيز دو عهدنامة مودت و امنيت و رفع اختلاف مرزي در آنكارا بين دو كشور به امضا رسيد.
مسافرت رضاشاه به تركيه در 1313 فصل جديدي در روابط دو كشور گشود.
باقر كاظمي وزير امور خارجه، حسين سميعي رئيس تشريفات داخلي، حسين شكوه رئيس دفتر مخصوص، قره‌گوزلو رئيس تشريفات، امير لشكر امان ‌الله جهانباني، سرتيپ عبدالرضا افخمي، سرتيپ صادق كوپال، سرهنگ حسن ارفع، سروان محمود خسرواني، سروان حسينقلي اسفندياري، سروان عبدالله ظلي، سروان علي‌اصغر مزيني، ستوان يكم محسن قديمي، عباس فروهر معاون تشريفات وزارت خارجه، حسين قدسي منشي وزير خارجه، يوسف شكراني عضو دربار و اسدالله ارفع رئيس بخش رمز ستاد ارتش، اعضاي هيأت همراه رضاشاه را در سفر به تركيه تشكيل مي‌دادند.
علت آنكه رضاشاه، بيشتر افراد هيأت خود را از ميان نظاميان برگزيد، گزارشهائي بود كه طي آن آتاترك رئيس جمهور تركيه قصد داشت در جريان سفر شاه به تركيه، قدرت نظامي كشورش را به رخ وي بكشد.2 به همين دليل بازديد از مكانهاي نظامي، تأسيسات ارتش و رژه يگانهاي زميني، هوائي و دريائي تركيه در برنامه سفر شاه ايران از تركيه گنجانده شده بود.
رضاشاه و هيأت همراه از طريق تبريز، خوي و ماكو وارد خاك تركيه شد و پس از عبور از مسيرهاي قارص، ارزروم، طرابوزان وسامسون وارد آنكارا پايتخت اين كشور شد. او روز 21 خرداد وارد تركيه و روز 26 خرداد وارد آنكارا شد، 38 روز در آن كشور ماند و روز 20 تير به تهران بازگشت، مقر حزب خلق، ساختمان رياست جمهوري و وزارت خارجه و مجلس ملي تركيه، سربازخانه‌ها، رژه‌هاي هوائي، دريائي و زميني،‌استحكامات تنگه‌هاي داردانل و بسفر، قصرهاي سلاطين عثماني، ميدان اسب‌دواني، مدرسه پيشاهنگي دختران و پسران و چند مجلس موسيقي و رقص و آواز، از مهمترين مراكزي بود كه شاه ايران و همراهانش طي اقامت خود در تركيه مورد بازديد قرار دادند.
سفر به تركيه تأثير عميقي بر روحيات رضاشاه گذاشت.او به ويژه در بخش بي‌حجابي زنان بيش از ساير مشاهدات خود تحت تأثير قرار گرفته بود.
«مستشارالدوله» سفر كبير ايران در تركيه مي‌گويد اولين اظهارات رضاشاه كه حاكي از تأثيرپذيري وي در زمينه مشاهداتش از زنان تركيه بود، جمله‌اي بود كه شاه در عمارت حزب خلق تركيه خطاب به وي بر زبان آورد. مستشارالدوله خاطره خود را در اين زمينه براي سناتور صديق اعلم چنين نقل كرده است:
شبي پس از پايان ضيافت رسمي باشكوه وقتي رضاشاه به عمارت حزب خلق كه محل اقامت او در آنكارا بود مراجعت كرد تا پاسي از شب نخوابيد و در تالار بزرگ خانة ملت قدم ميزد و فكر مي‌كرد و گاه گاه بلند مي‌گفت: عجب!عجب! وقتي چشمان شاه متوجه من شد كه در گوشة تالار ايستاده بودم فرمود: «صادق من تصور نميكردم تركها تا اين اندازه ترقي كرده و در اخذ تمدن اروپا جلو رفته باشند. حالا مي‌بينيم كه ما خيلي عقب هستيم مخصوصاً در قسمت تربيت دختران و بانوان».
من در جواب رضا شاه عرض كردم: «قربان در سايه اعليحضرت همايوني ترقيات عظيم نصيب ملت ايران شده است» رضاشاه جواب داد: «معذلك هنوز عقب هستيم و فوراً بايد با تمام قوا به پيشرفت سريع مردم مخصوصاً زنان اقدام كنيم.3
رضا شاه 2 سال پس از پايان سفر خود به تركيه در آذر 1314 به محمود جم رئيس‌الوزرا چنين گفت:
نزديك دو سال است كه اين موضوع ـ كشف حجاب ـ سخت فكر مرا به خود مشغول داشته است،‌خصوصاً از وقتي كه به تركيه رفتم و زنهاي آنها را ديدم كه «پيچه» و «حجاب» را دور انداخته و دوش بدوش مردهايشان در كارهاي مملكت به آنها كمك مي‌كنند، ديگر از هر چه زن چادري است بدم آمده است. اصلاً چادر و چاقچور دشمن ترقي و پيشرفت مردم است.4
از ديگر پيامدهاي سفر رضاشاه به تركيه انعقاد پيمان «سعدآباد» در تهران ـ تير 1316 ـ ميان وزيران چهار كشور منطقه بود. به موجب اين پيمان چهار دولت پادشاهي افغانستان، ايران، تركيه و عراق در زمينه يكسان سازي سياستهاي منطقه‌اي و حمايت از يكديگر در صورت بروز خطر، متعهد شدند. گفته مي‌شود انعقاد پيمان سعدآباد پيشنهاد دولتمردان انگلستان بود. زيرا آن كشور در سالهاي دهه 1930 / 1310 تا 1320 ش با اوجگيري خطر كمونيسم استاليني همواره در تلاش بود تا براي حفظ منافع خود در آسيا دولتهاي اين قاره را به صورت يك ديوار دفاعي به يكديگر متصل و متعهد سازد. 5

پي‌نوشت‌ها:

1. سياست خارجي ايران در دوران پهلوي، نشر البرز، عبدالرضا هوشنگ مهدوي، ص 42.
2. تاريخ بيست ساله ايران، حسين مكي، جلد ششم، ص 146.
3. تاريخ بيست ساله ايران، همان، ص 157.
4. كشف حجاب، زمينه‌ها،‌پيامدها و واكنش‌ها، مهدي صلاح، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، ص 118.
5. براي آشنايي با پيمان سعدآباد به مقاله‌اي با همين عنوان در سايت مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي مراجعه شود.